Nachtduiken en coronavaccins
Een verkorte versie van deze blog werd later gepubliceerd als Opiniestuk in de Volkskrant, hier te lezen.
Op de voorkant van mijn proefschrift staat een duiker die ’s nachts door een pikzwarte oceaan zwemt. Zij wordt aan alle kanten omgeven door een complexe onderwater wereld die bestaat uit interacties tussen miljoenen componenten: van koraal en kleine slakjes tot de enorme walvishaaien. Maar zij kan de onderdelen alleen één voor één bestuderen waar het licht van haar duiklamp er op valt.
Het was bedoeld als een metafoor voor het onderzoek wat ik heb gedaan naar malariavaccins. Net als de onderwaterwereld bestaat het menselijke afweersysteem en de afweerreactie op ziekteverwekkers en vaccins uit miljoenen kleine deeltjes. En net als de nachtduiker kunnen wij in een experiment of klinische studie slechts een paar van deze onderdelen tegelijk bestuderen. Hierdoor blijft er een bepaalde mate van onzekerheid in alle medisch-wetenschappelijke observaties.
Deze onzekerheid is op zichzelf geen probleem, een goede onderzoeker heeft net als de nachtduiker geleerd hoe zij individuele observaties in een bredere ‘context’ kan plaatsen om zo langzaam een beeld van de wereld te vormen. Het wordt pas een probleem wanneer onzekere wetenschappelijke feiten gebruikt worden om beleid te onderbouwen zonder erkenning van wat we nog niet weten, vooral wanneer dit gepaard gaat met tunnelvisie die het onmogelijk maakt om bij te sturen als er nieuwe feiten bekend worden. In de nationale (en internationale) discussie over coronavaccinatie heb ik dit de afgelopen maanden zien gebeuren.
Een vrij heftig voorbeeld speelde zich vorige maand af in de media toen op 1 april groot in het nieuws kwam dat de Centers for Disease Control (CDC) in Amerika hadden bewezen dat vaccinatie de overdracht van het coronavirus kon voorkomen. Nederlandse artsen en wetenschappers die commentaar gaven concludeerden zelfs dat dit voldoende onderbouwing was voor het invoeren van een vaccinatiepaspoort (wat mijn inziens gelijk staat aan een vaccinatieplicht), een vrij ingrijpende politieke beslissing. Onze minister van Volksgezondheid vertelde die dag op het jeugdjournaal dat we nu wisten dat iemand na vaccinatie niet meer besmettelijk kon zijn. Echter, dit was een onjuiste interpretatie van de data, en moest uiteindelijk worden recht gezet door Professor Jaap van Dissel en het RIVM.
Ik ben die dag ook door de NOS gebeld omdat ik een week eerder nog in de De Gelderlander vertelde dat vaccinatie waarschijnlijk niet beschermde tegen besmettelijkheid. Mijn antwoord aan de journaliste was simpel: ik kan hier nu nog geen commentaar op geven.
Mijn terughoudendheid om een harde conclusie te formuleren kwam vanuit de enorme mate van onzekerheid rondom de claim van de CDC. Het onderzoek in kwestie was namelijk nog helemaal niet gepubliceerd, sterker nog het was een persbericht geschreven door de onderzoekers zelf. Toen ik de data achter het persbericht bekeek, vielen mij al direct een aantal dingen op die het moeilijk maakte om te beoordelen of de conclusies wel juist waren. Hiervoor dient normaal het ‘peer-review’ proces, waarbij de publicatie door onafhankelijke onderzoekers wordt beoordeeld. Zij zullen (hopelijk) vragen om de ontbrekende data die nodig zijn voor een definitieve conclusie.
En dan moet dit onderzoek als individuele observatie nog in een bredere context worden geplaatst. Ten eerste, het onderzoek had helemaal niet gekeken naar besmettelijkheid, iets wat het RIVM goed heeft uitgelegd in hun persbericht. Daarnaast is het belangrijk om te realiseren dat zelfs als de conclusies zouden kloppen, deze studie nog steeds gezien moet worden naast de vijf andere studies die hiernaar hebben gekeken, waarvan een aantal wel suggereren dat mensen besmettelijk kunnen zijn na vaccinatie.
Ik blijf verbaasd dat zo veel van mijn collega’s bereid waren harde conclusies te trekken op basis van een persbericht en data met zo veel onzekerheid.
Maar ik ben ook een beetje geschrokken. Dit laat zien hoe makkelijk een enkele wetenschappelijke studie, zonder erkenning van onzekerheid of bredere context, in theorie gebruikt kan worden om een zeer ingrijpende politieke maatregel, namelijk vaccinatiepaspoorten of vaccinatieplicht, te onderbouwen. Het is niet mijn intentie om individuele journalisten, artsen of wetenschappers aan te spreken. Helemaal niet. De meeste mensen hebben goede intenties, en we bevinden ons allemaal in een moeilijke situatie. Maar ik wil toch een licht schijnen op dit probleem. Het is de rol van de journalistiek om kritisch te zijn op de politiek, maar wanneer de politiek zich verschuilt achter de wetenschap worden journalisten in de positie gezet dat zij kritisch naar die onderzoeken moeten kijken.
Hierbij komt in mijn ogen ook een bepaalde verantwoordelijkheid bij wetenschappers te liggen, om niet altijd meteen te simplificeren, om open en transparant te zijn over de beperkingen van hun data en om de bredere context te schetsen als andere onderzoeken tegenstrijdige data laten zien. Dit is altijd zo, maar het is extra belangrijk wanneer jouw observaties door de politiek gebruikt worden om nationaal beleid met vergaande consequenties te ondersteunen. Het wordt de algemene bevolking wel eens verweten te ‘vallen’ voor desinformatie en complottheorieën, maar als wetenschappers nooit uitleg geven over context en onzekerheid, hoe kunnen we dan verwachten dat mensen in staat zijn om kritisch te kijken?
Om het terug te brengen naar het voorbeeld van de vaccins en besmettelijkheid, een betere stelling in de media zou zijn geweest: ‘Het CDC, een politieke instantie in Amerika, heeft een relatief klein onderzoek gedaan waarin ze zagen dat gevaccineerden niet alleen minder Covid-19 klachten hadden, maar ook minder vaak het SARS-CoV-2 virus bij zich droegen in hun neus. Dit is goed nieuws want het suggereert dat zij misschien ook minder kans hebben om het virus over te dragen, maar er is niet gekeken naar besmettelijkheid op zich. De bevindingen staan tegen over andere onderzoeken die soms een ander resultaat laten zien. Dit nieuwe onderzoek moet eerst nog beoordeeld worden door onafhankelijke experts (het zogeheten ‘peer review’ proces) voor dat het officieel gepubliceerd wordt. Daarna zullen wetenschappers alle onderzoeken samen moeten beoordelen. Als we de data nu als geheel bekijken lijkt het er op dat gevaccineerden gemiddeld genomen minder virus bij zich dragen, maar dat de hoeveelheid virus bij veel gevaccineerde nog boven de grens zit waarbij de GDD en RIVM iemand als ‘besmettelijk’ beschouwen.’
Is dat echt te moeilijk voor het algemene publiek om te begrijpen? Ik denk het niet.
Het zou de burger in ieder geval een veel betere feitelijke basis geven voor het volgende cruciale gesprek: Als massavaccinatie zou leiden tot een vermindering maar niet tot een volledige stop van virus verspreiding (mogelijk alleen tijdelijk omdat er varianten in omloop zijn waar het vaccin niet effectief tegen is die vervolgens uitgeselecteerd worden), vinden wij dat dan voldoende onderbouwing voor een vaccinatiepaspoort/vaccinatieplicht, wat ook belangrijke risico’s en ethische bezwaren met zich mee brengt?