Over de media en de macht
Soms heb ik het gevoel dat de Nederlandse media tijdens de corona pandemie zijn vergeten wat een kritische houding tegen over de macht betekent. Mijn beeld van een journalist is iemand die aan de kant van de burger staat en zijn vizier richt op de centra van de macht. Iemand die zijn tijd inzet om machtige bedrijven en politici onder de loep te nemen en kritisch te beoordelen. De pers heeft daarmee een belangrijke rol in een goed functionerende democratische rechtsstaat.
Toch leken in de coronacrisis veel journalisten per definitie achter de uitspraken van de macht te staan: de overheid, het RIVM, het OMT, de hoogleraren, de farmaceutische industrie. Wellicht omdat zij het belangrijk vonden dat het beleid van die instanties door de burger werd gevolgd, maar voor het beleid van de overheid kan men naar www.rijksoverheid.nl. Ik denk dat het in de coronacrisis juist belangrijker was dat journalisten met een kritisch oog naar de argumenten achter ingrijpende maatregelen keken, dat zij potentiële belangenverstrengelingen van politici en OMT leden geheel doorlichten en dat ze meedogenloos op zoek gingen naar tekenen van corruptie en fraude bij (farmaceutische) bedrijven die profiteerden. Het was hun taak om de burgers tegen eventueel machtsmisbruik te beschermen.
Die essentiële rol in een democratie in crisis leken veel journalisten (met een paar hele belangrijke uitzonderingen) te zijn vergeten. En in plaats van namens de burger de macht te bekritiseren, richtten vele zich op het 'debunken', ofwel het juist aanvallen van kritische burgers namens de macht. Dit is voor mij de wereld op zijn kop.
Ik wil daarbij twee dingen duidelijk maken. Ten eerste, ik stel niet dat journalisten dit deden met kwade bedoelingen, de meesten zagen zichzelf ongetwijfeld als goede soldaten die streden tegen desinformatie. Ten tweede doe ik hier geen uitspraak over wie inhoudelijk gelijk had of welke argumenten de juiste waren. Daar heb ik vele blogs aan besteed, en dat is hier echt niet relevant. Het gaat om wie journalisten kiezen om kritisch te onderzoeken. Het gaat om de houding die journalisten hebben ten opzichten van de machtigen versus de houding die ze hebben ten opzichten van kritische burgers. Het gaat over machtsverschillen.
Mijns inziens was een groot deel van de media tijdens de crisis nalatig in haar taak om de machtigen en de beleidsmakers te onderzoeken en bekritiseren. En, met een enkele uitzonderingen, blijft dit tot op de dag van vandaag het geval. Daarnaast richten sommige journalisten zich zelfs op onethische wijze op privé burgers zonder macht, die zich niet kunnen verdedigen. Het eerste is jammer en schadelijk voor de democratische rechtsstaat, het tweede is zeer kwalijk. Het is niet mijn intentie om hier specifieke mensen, kranten of media platforms verantwoordelijk te stellen voor iets wat overal in onze maatschappij is gebeurd. Maar ik wil wel kritisch zijn met oog op de toekomst. In interacties met de media kreeg ik vaker het gevoel dat de meeste journalisten functioneren binnen een afgesloten systeem. Binnen dit systeem heeft macht interactie met macht en wordt er niet actief gezocht naar tegenspraak, behalve om reeds geschreven conclusies aan te vullen. Is het wel mogelijk voor reële tegengeluiden van buiten af om dit systeem binnen te dringen? Ik kreeg in ieder geval wel af en toe de indruk dat er een aanname heerste dat burgers met kritiek op de argumenten van de macht waarschijnlijk fout zaten. Ik realiseer mij overigens wel dat er ongetwijfeld journalisten zijn die hard hebben geprobeerd om kritischer op het beleid te zijn, maar die daar geen voor ruimte kregen.
Er moet snel een goede nabeschouwing van het coronabeleid komen. Zo wel om een beeld te krijgen van de effectiviteit en schade van de genomen maatregelen, als om te kijken naar nog ondoorgronde corruptie, belangenverstrengeling en machtsmisbruik. Het is daarom ontzettend belangrijk dat de houding verandert en dat de pers weer namens de burger de macht gaat controleren. Zelf blijf ik zoeken naar stemmen die kritisch blijven kijken naar centra- en systemen van macht. Dat soort echte journalisten, die hebben we in deze tijd hard nodig.