We moeten weer leren om het met elkaar oneens te zijn

Een aangepaste versie van dit stuk werd gepubliceerd in Opinie & Debat in Trouw op 30 mei 2022, hier te lezen.

Ik heb het grote geluk omringd te zijn door goede vrienden die net zoals ik hele avonden over politiek kunnen praten. Toen de oorlog in Oekraïne uitbrak wilde ik meteen met ze in gesprek. De manier waarop er in Nederland over het conflict werd gesproken vond ik opvallend homogeen, terwijl ik wist dat er in andere landen wel degelijk meer diverse gedachten werden uitgewisseld, ook tussen linkse politici. Al snel werd duidelijk dat mijn vrienden tevens rijk gevarieerde perspectieven hadden op de historische, economische en ideologische grondslagen van het conflict. Maar op een gegeven moment deelde een vriendin ook haar zorgen: ‘Ik hoop dat we niet door onenigheid op dit onderwerp uit elkaar vallen.’

Het was nooit in mij opgekomen om meer of minder van mijn vrienden te denken op basis van hun meningen over de oorlog in Oekraïne, maar ik vrees dat haar angst bij veel mensen in Nederland resoneert. We hebben net twee jaar coronacrisis achter de rug en ik heb inmiddels te vaak gehoord dat vriendschappen en zelfs familiebanden verscheurden door meningsverschillen over dat onderwerp. En dat probleem beperkte zich niet tot de privé sfeer. Voor de medische en wetenschappelijke wereld was de Covid-19 pandemie de grootste uitdaging in jaren, maar op veel onderwerpen bleken we niet in staat om een echt zinvol debat te voeren. In de politiek sprak de premier van Canada, Justin Trudeau, van ‘unacceptable opinions’ (onacceptabele meningen), en hoewel hij een extreem voorbeeld is werd dat sentiment gedeeld door een aantal Nederlandse politici.

Ik voel steeds meer dat onze samenleving volledig gepolariseerd raakt. Ik vrees dat straks zelfs een gesprek tussen twee vrienden met verschillende opvattingen niet meer mogelijk is omdat een ander beeld per definitie ‘onbespreekbaar’ is geworden.

Hoe zijn we hier beland? Het zal ongetwijfeld niet mee hebben geholpen dat sociale media ons aanleerden om mensen met een afwijkende mening te blokkeren als extremistische verspreiders van desinformatie. Hiermee verloren we onze capaciteit om door middel van constructief debat goede en slechte ideeën te onderscheiden. Het feit dat voor de commerciële media woede, angst en polarisatie meer winst opleveren dan nuance en inhoud, zal ook wel hebben bijgedragen. Maar misschien is er ook iets in onszelf veranderd. Vandaag leven veel van ons met het gevoel dat de samenleving geconfronteerd wordt met existentiële problemen, en misschien zorgt dat er voor dat we onenigheid al snel als een bedreiging ervaren. We vrezen dat critici en dwarsliggers het oplossen van deze problemen in de weg zullen staan. Toch is dat absoluut de verkeerde insteek.

Het gevaar vandaag is dat we een maatschappij worden waar mensen hun ideeën liever aanpassen aan die van de groep dan het risico lopen om vrienden, familie of een baan te verliezen. Deze onveilige situatie leidt niet alleen tot inperking van de vrijheid van meningsuiting – wat op zichzelf al erg genoeg zou zijn – maar ook tot het verlies van maatschappelijk denk- en probleemoplossend vermogen. De meest unieke kwaliteit van de mens is onze gave om verschillende mogelijkheden te schetsen en deze te delen met anderen om ons heen. Wij leren juist van gesprekken waarin we geconfronteerd worden met verschillende opvattingen.

Het democratische proces is gebouwd op het idee van vrij debat voorafgaand aan besluitvorming, maar dit kan niet functioneren als bepaalde standpunten per definitie onbespreekbaar zijn. De grootste wetenschappelijke en technologische vooruitgang ontstaat buiten gebaande paden, maar dan moeten ideeën niet al gecensureerd worden voordat ze een breder publiek kunnen bereiken en moet men durven om fanatiek met elkaar in discussie te gaan.

Om maximaal gebruik te maken van onze gaven moeten wij – de moderne mens anno 2022 – weer leren om het met elkaar oneens te zijn. The science is never setteled en in de echte wereld is oorlog maar zelden zwart-wit. De problemen waar onze samenleving vandaag mee te maken heeft op het gebied van economie, gezondheid en milieu zijn ongekend complex, en complexe problemen kunnen alleen maar worden opgelost door verschillende partijen en pluriforme meningen bij elkaar te brengen. Dat verhoogt de kwaliteit van de oplossingen en zorgt dat ze door een breed publiek gedragen worden. Als wetenschapper vrees ik de dag dat we het allemaal met elkaar eens zijn, want dat is de dag dat we uitgeleerd zijn en er niets meer onderzocht kan worden.  

Ik zal het mijn vrienden altijd duidelijk maken dat ze het mij oneens mogen zijn. Ik wens hetzelfde voor alle Nederlanders. Geef andersdenkenden de kans om hun standpunten toe te lichten. Laat mensen hun mening delen zonder dat dit onmiddelijk consequenties heeft voor de vriendschap, de baan of de samenwerking. En vertrouw er op dat we door open debat in plaats van censuur echt wel in staat zijn om goede en slechte ideeën van elkaar te onderscheiden. Ik hoop dat politici en wetenschappers, traditionele boegbeelden van de vrije discussie, hier weer het goede voorbeeld in gaan geven.